Árni B. Helgason

Að aðhafast — að aðhafast ekki

Mörg eru andlit nýlendustefnunnar

 Ópíumveldin á 19. öld: Skipting kökunnar

Samkvæmt texta við nákvæmar skýringarmyndir með greininni tæki það fimm manna áhöfn fullkominnar teppalagningarvélar aðeins innan við mínútu að leggja teppisbút sem þekti um það bil 3ja kílómetra langt og 800 metra breitt belti, sem svarar nokkurn veginn til þess að búturinn klæddi alla Viðey. Samkvæmt því tæki það aðeins rétt innan við viku að bútasauma allt Ísland.

Árið 1965 lét Ronald Reagan hafa eftir sér í blaðaviðtali, að út í hött væri að vera að bollaleggja um einhverja margra ára vist í frumskógum Víetnam þegar Bandaríkjamenn gætu malbikað landið eins og það legði sig, og strikamálað það bílastæðum jafnframt, og engu að síður haft sig heim fyrir jól. Voru þá ekki nema tveir og hálfur mánuður til stefnu að kasta mætti hinstu jólakveðjunni á Víetnam.

Þegar Japanir þráuðust við tveimur áratugum fyrr, voru tvö valin svæði teppalögð með um 3ja sólarhringa millibili á um það bil sekúndu hvort. Á aðeins örfáum andartökum féllu álíka margir óbreyttir borgarar í valinn og allir Íslendingar.

Hugmyndin að baki teppalagningu er ekki ný af nálinni innan herfræðinnar. Tilgangurinn er ævinlega sá sami, að valda skelfingu í röðum óvinarins og lama baráttuandann. Mannfall getur orðið óskaplegt, líkt og í Japan og Víetnam. Tilganginum var náð í Japan, en í Víetnam ekki, ef til vill vegna þess að ekki var farið að ráðum kvikmyndaleikarans, heldur einungis bútasaumað með napalmeitri og sprengiregni, en mannfólk ekki steikt upp úr geislavirku biki.

Á nýlendutímanum höfðu Bretar þann háttinn á að teppaleggja heilu landbúnaðarhéröð margra lendna sinna og leppríkja með valmúa. Með ópíum, sem þeir uppskáru, að vopni, teppalögðu þeir síðan Kína og nutu til þess dyggrar aðstoðar Frakka, Portúgala, Bandaríkjamanna og fleiri þjóða. Tilgangurinn — að valda skelfingu á meðal Kínverja og lama baráttuþrek þeirra — náðist fyllilega.

Breski stjórnmálamaðurinn og heimspekingurinn Edmund Burke sem uppi var á 18. öld barðist gegn þeirri vanvirðingu sem bresk stjórnvöld og krúna sýndu jafnan hinum undirokuðu þjóðum. Orð hans fengu lítinn hljómgrunn, svo sem sagan sýnir og sannar; þá helst að góðkynja íhaldsmönnum þætti ástæða til að vitna í orð hans á helgum dögum og tyllidögum, þótt þeir jafnan gagnstæðan hug sýndu í verki dagana þá virku.

Elísabet II — fyrir Guðs náð drottning Stóra-Bretlands og Norður-Írlands og annarra ríkja sinna og jarðarparta, höfuð samveldisins og verndari trúarinnar — hennar hátign hélt dýrlega veislu til heiðurs Jórdaníukonungi á dögum Afganistanstríðsins og þótti þá ástæða til að dusta af heimspekingnum rykið. Vildi hún nú til stuðnings aðgerðunum í Afganistan hvetja fólk af öllum trúarbrögðum til að tryggja, að haturshugur, ótti og skemmdarfýsn næði ekki tökum á okkur mönnunum — sagði með dálítið þversagnarkenndum orðum Edmunds Burke: Að góðu fólki væri sú ein nauðsyn brýn, vildi það efla sigurgöngu hins illa, að aðhafast ekkert.

Rætur hins illa

Langalangömmu Elísabetar, Viktoríu drottningu, var eitt sinn sent bréf frá Kína, frá Lin Tse-hsü, sérlegum fulltrúa Kínakeisara í fíkniefnamálum. Eiturlyfjakóngar voru þá langt komnir með að leggja landið að fótum sér. Viktoría var nú rétt um tvítugt og hafði nokkuð nýlega tekið við krúnunni. Lin Tse-hsü hafði einsett sér að uppræta fíkniefnavandann með öllum ráðum, og var eitt þeirra að skrifa hinni ungu drottningu þetta bréf. Hvort hún hefur nokkurn tímann fengið að sjá það er önnur saga, hugsanlega hafa ráðgjafar hennar ekki talið það hálfgerðu barninu hollt að sjá til sín höfðað sem eiturlyfjadrottningar.

Í annars fremur vinsamlega orðuðu bréfi sínu, sem er upp á nokkrar síður, og eftir að hafa þakkað drottningu ýmis góð samskipti sem tekist hefðu milli Breska heimsveldisins og Kína, þá spyr hann hana hreinskilnislega hvað líði samvisku hennar. — Sér hafi verið tjáð að stranglega væri bannað að reykja ópíum í landi hennar, sem sýndi að fullur skilningur væri á því hve ópíumneysla væri skaðleg. En fyrst ekki væri heimilt að vinna landi hennar slíkan miska, þá því síður skyldi hún heimila það gagnvart öðrum löndum — og þá hve miklu síður gagnvart Kína! Eða selji Kínverjar til annarra landa einhvern óþarfa? leyfði hinn kínverski fíkniefnalögreglumaður sér að spyrja drottningu. Kæmust erlend ríki af einn dag án kínverska tesins eða rabbarbarans? Hversu margir barbarar á Vesturlöndum myndu ekki líða skort ef Kínverjar tækju fyrir slík viðskipti? Eða tækju fyrir útflutning á silki, sem væri nauðsynlegt til að vinna úr ull og hör góða vefnaðarvöru?

Á hinn bóginn, hvað uppskæri Kína fyrir útflutningsvörur sínar, og nefnir hann til viðbótar kandíssykur, engifer, kanel, atlasksilki og margskonar kínavöru. — Einungis eintómt glingur og glys. Og fyrst svo væri, hvaða erfiðleika gæti það þá bakað Kínverjum þótt þeir lokuðu landamærum sínum og stöðvuðu öll viðskipti? Hver yrði hagur ykkar þá? Varningurinn sem þið flytjið nú út frá Kína uppfyllir ekki einungis ykkar eigin þarfir, heldur eigið þið einnig kost á að vinna úr honum margvíslega vöru og selja öðrum þjóðum með margföldum hagnaði. Jafnvel þótt þið versluðuð ekki með neitt ópíum, væri hagur ykkar samt margfaldur. Hvernig fáið þið þá af ykkur að bjóða vöru sem verður öðrum að meini, í því augnamiði einu að svala ykkar óseðjandi gróðafíkn?

Á Indlandi einu, á stöðum undir stjórn hennar hátignar, eins og í Bengal, Madras, Bombay, Patna, Benares, Malwa, væri nú valmúi ræktaður frá einni hæðinni til annarrar, svo langt sem augað eygði, benti fíkniefnalögreglumaðurinn drottningu á. Legði dauninn af eitrinu um himininn og skelfdi andana. Því ekki fremur að rækta hollt korn og skera á rætur hins illa? Og njóta stuðnings andanna.

Og hinn keisaralegi erindreki fíkniefnavandans í Kína leggur jafn einlægt mat á guðfræðilegt sinni í landi drottningar sem á verslunarmáta og viðskipta, og virðist þar einnig ýmsum hnútum kunnugur: Okkur hefur borist til eyrna, segir hann, að yðar hávelborinn drottinn sé góðgjarn og vænn. Segjum nú sem svo að fólk kæmi til Englands annars staðar frá og byði ópíum falt og ginnti fólk ykkar til að kaupa það og reykja. Áreiðanlega fengi ykkar hávelborinn drottinn á því megnustu óbeit og tæki það afar nærri sér. Að sjálfsögðu vilt þú ekki gera öðrum það sem þú ekki vilt að aðrir þér gjöri.

Gróðavegurinn mikli

Fyrstu kynni Kínverja af ópíum má rekja til tyrkneskra og arabískra kaupmanna sem hófu að versla með það um þúsund árum fyrr. Var það löngum notað í fremur litlum mæli og aðallega sem deyfilyf við sársauka, þangað til á 16. öld að sá siður indíána í Norður-Ameríku að reykja tóbak tók að berast um alla jörð, og þá einnig til Kína. Fundu glöggir reykingarmenn út að ópíum í bland við tóbakið í pípunni yki áhrifin til muna. Undir verndarhendi enska Austur-Indía Verslunarfélagsins, í skjóli krúnunnar — höfuðs Breska samveldisins og verndara trúarinnar á hverjum tíma — og þvert ofan í öll bönn kínverskra stjórnvalda, jókst nú innflutningur á ópíum hröðum skrefum, ekki síst frá Indlandi. Önnur vestræn ríki lágu ekki á liði sínu og sóttu talsvert í þennan gróðaveg, þar á meðal Bandaríkin, sem versluðu jöfnum höndum með tyrkneskt sem indverskt ópíum — allt í nafni frjálsrar verslunar, eins og tamt var að orða það.

Það er árið 1839, að Lin Tse-hsü ritar drottningu bréfið. Er hann þá nýlega kominn til borgarinnar Kanton við Perluá í suðaustanverðu Kína, þá og nú einni helstu miðstöð utanríkisverslunar Kínverja.

Eftir margfaldar viðvaranir til kaupmanna og bresku herstjórnarinnar, og eins til landa sinna sem þátt tóku í hinum ólöglegu viðskiptum, hafði þessi skelegga fíkniefnalögga keisarans látið til skarar skríða, jafnt á Linton eyju í Kantonflóa, þá einni helstu umskipunarhöfn ópíumsmyglara, sem í vöruhúsum enskra í Kantonborg. Í téðu bréfi tjáir hann drottningu viðskiptanna samviskusamlega að hann hafi nú gert upptækar og látið eyðileggja á einu bretti 20.183 byrður af ópíum. En byrður voru kistur kallaðar sem m.a. korn, mjöl og annar varningur var fluttur í á milli landa.

Þetta svaraði til um hálfs árs innflutnings á þessum tíma, eða sem nemur um 1.200 tonnum af efninu, sem jafngildir 3/4 hlutum ársframleiðslu mesta ópíumræktanda í heimi á vorum dögum, Afganistan, að mati CIA. Á þessum tíma hefðu þessar tuttugu þúsund byrður nægt til að svala ópíumþörf margra milljóna Kínverja í eitt ár. Með flóknum nútímaaðferðum mætti vinna úr því um 120 tonn heróíns sem dygði til ársins handa tugum milljóna manns. Neytendur komu ekki síst úr yfirstéttum, þar sem erlendra áhrifa gætti mest, og kaupgetan var mest, svo lengi sem þeir ekki heltust úr lestinni, dauðir úr dópinu, líkt og þá nýlega höfðu orðið örlög sonar keisarans, ellegar að lánið léki á annan hátt við þá og þeir kannski ynnu sig upp í að verða göturæsiskandídatar.

Ópíumkaupmenn sáu sitt óvænna og fá nú augastað á eyjunni Hong Kong, skammt austur af mynni Kantonflóa, sem kjörinni miðstöð fyrir athafnir sínar. Höfn var þar afbragðsgóð og hentug til að umskipa ópíum og öðrum nýlenduvörum, sem leynt skyldu fara, úr kaupskipum um borð í kínverska smyglkugga. Kaupskipin gátu að því loknu siglt óáreitt inn flóann og upp Perluá til Kantonborgar og þá aðallega með löglegan varning innanborðs.

Hong Kong átti eftir að vaxa og dafna, fyrst framan af sem ein helsta miðstöð fíkniefnaviðskipta í heiminum. Til marks um vaxandi árangur viskiptanna þá skiptu ópíumneytendur í Kína orðið tugum milljóna undir lok 19. aldar. Kínverskt stjórnkerfi var þá orðið lamað enda ráðamenn einungis strengjabrúður í höndum postula frjálsrar verslunar, aðallega kristinna. Á 20. öld varð Hong Kong slík miðstöð almennra heimsviðskipta, svartra sem hvítþveginna, að varla hefur verslunarvald verið miklu samanþjappaðra og meira í heiminum fyrr en New York deildin skákaði öllum Babelsturnum veraldarsögunnar með vígslu World Trade Center himnakljúfanna undir lok 8. áratugar aldarinnar.

Ópíumstríðin — ópíumverslun lögleidd

Lin Tse-hsü lýkur skrifum sínum með sárri bón til hennar hátignar um að hafa hemil á hinum guðlausu, barbarisku kaupahéðnum lands hennar og binda endi á ópíumverslunina. En allt kom fyrir ekki. Bréfið til Viktoríu drottningar bar engan árangur. Þegar þarna var komið sögu, árið 1839, nam innflutningur á ópíum um 40 þúsund byrðum á ári, frá því að telja aðeins rétt um 200 byrður góðri öld áður. Var þó ópíumvandinn þá þegar orðinn slíkur, að árið 1729 sá Yung-cheng, þáverandi keisari, sig knúinn til að banna með öllu sölu ópíums sem og að reykja það. Kom það fyrir lítið sem og önnur ópíumbönn arftaka hans.

Hvort sem það átti að heita svar Breta við aðgerðum hins kínverska fíkniefnalöggæslumanns eða við téðu bréfi hans til drottningar, nema hvort tveggja væri, þá hófu þeir nú sitt Fyrra ópíumstríð, sem svo hefur verið nefnt og þeir háðu við Kínverja á árunum 1839 til 1842. Því lyktaði með nauðungarsamningum. Kínverjar skyldu gjalda háar stríðsskaðabætur og meðal annars afsala sér fimm höfnum til Breta þar sem þeir gætu búið óáreittir og stundað sín frjálsu viðskipti. Var Hong Kong þar á meðal. Breskir borgarar skyldu heyra undir bresk lög og breskan rétt. Þess var líka skammt að bíða að aðrar vestrænar þjóðir gerðu samsvarandi kröfur og fengu þeim ekki síður framgengt. Enn var ópíum í orði kveðnu látið heita bannað að kínverskum lögum en fyrir ráðríki útlendinganna var heimamönnum á hinn bóginn gert nær ókleift að framfylgja þeim.

Árið 1856 gerði lögreglan í Kanton tilraun til að yfirtaka kaupskipið Arrow, sem var í eigu Kínverja og mannað Kínverjum en skráð breskt og sigldi undir breskum fána. Var áhöfnin sökuð um smygl og víkingaskap. Bretar brugðust umsvifalaust við og sendu flotadeild upp Perluá til Kanton. Frakkar sendu einnig að bragði hersveit á vettvang, reyndar undir því yfirskini að kínversk stjórnvöld hefðu látið aflífa franskan kristinboða í Kína. Rússar og Bandaríkjamenn biðu átekta og sendu einungis diplómata sína til að fylgjast með, hafa talið sinn vitjunartíma tæpast kominn.

Seinna ópíumstríðið var hafið. Að rúmlega ári liðnu höfðu Frakkar hernumið Kantonborg. Nokkrum mánuðum seinna héldu herir þeirra inn í eina af helstu hafnarborgum Kína, Tientsin, skammt suður af Peking. Kínverjum var enn þröngvað til samninga, nú meðal annars um að opna tíu hafnarborgir til viðbótar og enn með skilmálum um rétt erlendra borgara til að eiga þar búsetu og stunda viðskipti að eigin geðþótta, auk þess sem yfirráð Kínverja yfir hinum ýmsu landssvæðum voru mjög takmörkuð eða gerð að engu. Sölsuðu Bretar þá einnig undir sig skagann sem liggur að Hong Kong, auk nærliggjandi eyja. Þá skyldu vestrænir erindrekar hafa heimild til að dvelja í Peking og kristinboðar vera frjálsir ferða sinna um landið allt, svo fátt eitt sé nefnt. Að samningi þessum loknum þótti vesturveldunum þó ekki nóg að gert, heldur knúðu Kínverja fáeinum mánuðum seinna til að aflétta með öllu banni við verslun með ópíum.

Seinna ópíumstríðinu, eða Örvarstríðinu, sem svo var kallað eftir kaupskipinu Arrow, var þó ekki þar með lokið, því að Kínverjar þráuðust við að staðfesta nauðungarsamninginn. Það neyddust þeir þó til að gera árið 1860 með undirritun Pekingsáttmálans svonefnda, með boðbera kristnidóms og frjálsra eiturlyfjaviðskipta yfir höfðum sér, gráa fyrir járnum, sem þá höfðu tekið Peking herskildi og meðal annars brennt sumarhöll keisarans til grunna.

Herfræðin gölluð — eða fjölmiðlafræðin?

Ópíumvandinn var að lokum að mestu upprættur í Kína. Var hliðum jafnframt skellt í lás fyrir frekari áhrifum vestrænna kaupahéðna með því Kínverjar kusu að teppaleggja land sitt með kommúnisma. Alþýðan rís aldrei upp fyrir sakir árásargirni heldur fyrir óþoli þjáninganna, varaði Edmund Burke höfðingjana við, hartnær tveimur öldum áður, en fékk engan hljómgrunn, og virðist lítinn fá enn.

Nú, þegar eiturlyfjavandinn brennur á eigin skinni, hamast ríkustu þjóðir heims á hinum fátækustu. Afganistan hefur löngum verið þrælkað af fíkniefnabarónum til að sjá þeim fyrir ópíum, mikilvægasta hráefninu til framleiðslu heróíns. Valmúarækt vegur orðið þyngst í landbúnaðarframleiðslu þjóðarinnar, sem er langstærsti atvinnuvegurinn. Tók Afganistan forystuna í þessum efnum fyrir fáeinum árum af Myanmar, sem áður hét Burma. Bæði löndin voru löngum leppríki Breta eða undirokuð af þeim á einn eða annan hátt. Hafa þau verið langsamlega stærstu framleiðendur ópíums í heiminum síðan vestræn stjórnvöld hættu að stuðla opinberlega að ræktun þess á Indlandi, í Kína og víðar um lönd.

Fjölmiðlar, múlbundir af víli herfræðinga, lýsa fyrir okkur stríðsrekstri stórþjóðanna í vísindalegri hnotskurn. Beina sjónum okkar að herfræði aðgerðanna — frá sögunni og sérkennilegri siðfræðinni sem að baki býr. Bláfátækir bændur hafa löngum verið neyddir til að framleiða hráefni og fengið hungurlús fyrir. Afurðin — ópíum, morfín, heróín, eða hvað hún hefur kallast — síðan seld dýrum dómum og því dýrt seldari sem hún er verkuð meira. Í téðu bréfi til Viktoríu drottningar er því lýst eftir hvaða leiðum breskir herramenn fyrrum keyptu sér te. Og silki í sokka og slæðu drottningar.

Undanfarin ár hafa fjölmiðlar lýst því fjálglega eftir hvaða leiðum hann fer, breski herramaðurinn Tony Blair, að kaupa sér grið. Og vinum sínum, teppalagningarhetjunum fræknu. Hann ætti að þekkja þær, leiðirnar, þekki hann eitthvað til sögu þjóðar sinnar, sögu silkileiðarinnar, sögu tekaupa, sögu olíu- og ópíumviðskipta, sögu valmúavíls. Nema að hann sé alinn upp við hreint fjölmúlavíl.

Er nema von að Morgunblaðið hafi spurt hvort fræðin væru gölluð? En varla heldur von að blaðið hafi áhuga á að upplýsa lesendur sína um söguna sem býr að baki stríðsrekstri stórþjóðanna, þegar öll athygli þess er rígbundin við herfræðina, svo múlbundið sem það er af öllu vílinu.

______________________________

nóvember 2001 – febrúar 2004

Heimildir:

Morgunblaðið, sunnud. 4. nóv. 2001 - bls 12: Er herfræðin gölluð?, Timarit.is - PDF-skjal

Lin Tse-Hsü: Letter of Advice to Queen Victoria, DigitalChina-Harvard.edu

Arthur Waley: The Opium War Through Chinese Eyes, Stanford 1958/1968

Encyclopædia Britannica: Lin Tse-hsü