Rómanza: fílabeinsturninn > Guðsgjafaglíma

Árni B. Helgason:

Guðsgjafaglíma - eller kællingens uldtæsende bulimia?

Rifla um höfundsköp og eignaréttar-vísindi ný og gömul - 4. lota

Fegurð hrífur hugann meira',
ef hjúpuð er,
svo andann gruni ennþá fleira'
en augað sér.

Ljós í myrkri með orðum Hannesar Hafstein

Að Avignon skyldi ekki flutt rakleiðis um Gíbraltarsund í portúgalska saltfiskalandsfarið til Grænlands þá Vestur-Íslendingar voru gufaðir upp í síðustu lotu, í stað þess að vera að hunskast aftur með Róm heim í gamla dalinn; og sótt hefðu svo þaðan páfar Austur-Íslendinga heim yfir sundið - það stafar eðlilega af því að þeim góðu guðs hirðum hefur aldrei verið kunn nein vígstaðan á vesturvígstöðvunum, hvernig þeim guðs lömbunum í klakaböndunum vegnaði, ætli ekki líka hrosið hafi hugur við handkuldanum að taka þá blessuðum silkihanskatökunum, það sem Vestur-Íslendingar hafa þó einmitt óttast mest af Jóni, því fór fyrir þeim sem fór, og var þó Jóns enn aðeins hálfur sigurinn. Svo einfalt sem það þó hefði verið heila trompið og sigur Jóns vís - einungis útnorð villustrikið golfstraumsdriftarinnar afleiðis Saltfiskalandsleiðar og allra góðravona, bara varast Hudson Bay villur bak Furðuströndum. Og svo einasta pompið og mikla praktin yfir sundið Dumbs mjóa. Sjálft Bifrastar trompið!

Allt hefur þetta þó verið Kólumba mæta vel kunnugt þegar þar að kom, enda voru honum hægust tökin að afla þjóðsagnaheimildanna og munnmælanna og jafnvel bestikkaðra furðukorta er hann ungur Genúasæfari þvældist um sjó og ekki síst portúgalskar lendur, og ekki sakaði að hafa skyggnst yfir Hafsbotna djúpu og gægst í og með í norðlægari þjóða sögur. Það hefur á hinn bóginn aldrei verið háttur almúgafólks fremur en ríkismanna að vera að uppljóma mikið kóngsmenn eða krossfara eða tíundarinnar kvittara um gögn sín og gæði og dýrmætustu hlunnindi nema nauðbeygt. Þá enn síður að sjómenn hneigist til að benda nema afar óbeint á gullkistur sínar nema sér nákomnustum og trúverðustu, enda þekking sæfara á þessum tímum gulls ígildi. Auðvitað var sagnasjórinn Kólumba fullur af hrakningasögum sunnan af öllum Furðustöndum vínlenda og villtu skóga, og því þá ekki allt sunnan úr landnyrðingsstrengnum Íslandslægðarinnar allt suður til gróskumiklu Flórídu-markar og Key-Vest tár, að svo með vestanvindunum söguskjóður borist hafa heim í höfn, þó ekki þar með sagt að kjaftaskjóður væru endilega að stæra sig af sjóraununum, hvað þá boðist hefðu tækifærin ýkja mörg til að metast á um ævintýraljómann við hina austrænni krossferðariddarana; ekki heldur allir ýkja ginnkeyptir fyrir að monta sig af hrakningum út og suður.

Þangað setti Kólumbi því auðvitað strikið, á syðsta þjóðsagnabóg, hvar Hemingway síðar ritaði sínar þjóðsögur, en var ekki með neina fjórðu víddina eða guðslukku eina í huga, hvað þá slembilukkuna. Beita svo bara með landinu frá Key-Vest tá og láta landið á stjórnborða, með Kúbu hillinganna á bak lönd og leið, alla leið vestur á tær Austurindía, og þræða kannski í leiðinni upp á talnabandið í bestikkinu einhverjar nýjar Gíneur á gamlar Gíneur ofan, ef svo vildi til að einhverjar væru - og svo Kryddlönd, allar gullstrendurnar miklu og Aladin-dúkarnir meiri!

Reykkafari anar ekki út á mitt gólf fyrr en þreifað hefur á og kynnt sér hvar séu veggir. Kólumbus vissi af ströndinni fyrir handan Hafsbotnafjörð, það er á hreinu, og þá líkast til hvar opnaðist fjarðarkjafturinn með sundi á stjór eða álum, sjálfar dyrnar til vesturs - beint fyrir handan á móts við Kanarí, sló hann föstu, er púslað hafði saman hulduveggnum. Því sigldi hann fyrst drjúgan suður á Kanaríbóg, að hann svo þaðan tók strikið þráðbeint í vestur út á opið Atlantshafið, sem var einfaldlega auðveldasta og þá algengasta leiðin til að tryggja breiddina rétta, að einfaldlega fylgja henni alla leið yfir gólfið, hvað sem svo yrði á vegi hans yfir botninn djúpa og mikla, hvort sem rækist á eyjar eða ekkert land, þangað til hann kæmi að þjóðsagnakenndum veggnum - og dyrunum að Asíá - Key-Vest. Þar á syðsta odda þjóðsagnanna gróðurmarkar væri lykillinn fólginn að dyrum Indíá.

Að öðrum kosti hefði Sjóli þessi aldrei sett strikið svo langt sunnan, heldur í norðaust til Grænlands eða beint til Saltfiskalands og þaðan þreifað sig með ströndum fram, látið landið á stjór, fylgt um hríð sporum Leifs og Bjarna, líkt og reykkafari þreifar sig fram með veggnum, hvort séu dyrnar, og þá hvar. - Engir vitibornir landkönnuðir söðluðu svo um á vit hins óborna vits að ætla um hálfan hnöttinn þveran með ekkert land í sínum þjóðsagnakollinum, einungis vitfirringu áhafnar og því aldauða gefinn fyrir stafni, ekki fremur en Gagarín setti strikið sitt sunnan við sól eða austan við mána um hálfan heiminn þveran að ætla að höggva strandhögg í einhverri víddinni fjórðu, kaus heldur heiminn endilangs hringsælis þrívíðan, mjög trúr álíka víðri trú síns ríkis, hvort sem væri þjóðar allrar, var enda allan leiðangurinn sinn rétt svo í seilingar-fjarlægð frá næstu byggðu bólum og öræfabyggð. Á sömu lund hugði Armstrong líka er dálítið afleiðis sigldi strikið í kjölfar Gagaríns, en alls ekkert villustrikið heldur einungis hlustandi eftir veggjum, og bætti og aldeilis um betur fullum mána yfir hamri og sigð, þó enn væri langt, langt undir sól - eða skyldi maður heldur segja til hliðar við eða fremur langt, langt yfir, að trú hans armsterka ríkis og sólkonungdæmis, hvort sem væri þjóðtrú í þeim skilningi, í þess þjóðahafinu.

Er Kólumbi glímdi í sínum sjómann setti hann ekki heldur strikið lengra sunnan en svo hann best vissi duggarar hefðu hrakist og þeir að vonum tjáð sig um í leyndustu leynum á Atlantsstrandarfjallabaksleiðum Portúgals og Galisíu og gömlu Norður-Kastilíu við huldukonur í skessufjörðum og við furðukortagerðarmenn, allt norður til Gaskóníu og suður í arabísk kornkonungdæmin Vestur-Afríku, þá á fallanda fæti fyrir potúgalskari höfðingjum og sjávar. Og hvort ekki þefnæmur bróðir hans í innsta hring hefur haft spurnir af, sjókappi sjálfur og um hríð kortagerðarmaður í sjálfri Ódysseifs Lissabon, þó ekki endilega kæmust allar huldufólkssögur á kort páfa. Breiddina vissi Kólumbi auðvitað alltaf, þó nú væri, og svo lengdina svona sirkabát, og líkast til þá þeir, gömlu umbarnir hrakfarasagnanna, breiddina líka næstum upp á hár, hvar væri meira jafndægri en minna, hvort sól næði eyktarstað og dagmálastað um skammdegi, eða sjóndeildarhornið dags jafnvel þaðan af væri gleiðara og hádegishæð þá því meiri; en ekkert austan við sól eða sunnan við mána eða norður og niður til Atlantis; mundum nú kalla svo að þeir hefðu hrakist suður allar furður og strandir í norrænum köldum og Íslandslægðar dumbungi og þokum að vænta má, með þá gömlu á aust við sig út í hafsauga, sum sé bakborðs við hrakningastefnu, þegar hún sum sé lægi í því Atlantsfarinu, gamla, sum sé ekki vestar á bóg eða norðvest nær rauðskinna furðulandi, þá hefðu þeir því síður villst eða hrakist, miklu fremur fundið á ný þann gamla misgóða, misbreiða veginn, á bullandi lensi heim, beinustu leið heim í eldgamla dalinn.

Nei, það var svo sannarlega engin tilviljun að Armstrong hitti á tunglið, þökk sé Gagarín. Og hvað eins og Ferdinand af Aragóníu og Ísabella af Kastilíu hefðu haft áhuga á vínlendum, rauðskinnum eða villtum dýrum eða enn meiri furðum í sjó? Eða vanhagaði þau um vín og slíkar lendur? Villiskóga? Hví þá? Villimenn? Var ekki nóg af rauðhausum norður í botnum og enn meira villidýraúrvalið, hvað þá heldur villutrúar, sunnan við sund, og ennþá meira sunnan Sahara? Og Ferdinant hefur vitnað í Kató og Afríkanus og lesið yfir Ísabellu. Að af Afríkönum væri miklu meira en nóg. Væru það ekki líka Portúgala býtin, eiginlega? Og þeirra portúgölsku sjóhunda hlutverk heldur stærra að fiska þann gula, þau skyldu þó í öllu falli sjá um saltið og að et'ann þann gómsæta gula bakkalá.

En pipar, krydd, gull og Indía furðulegri dúkar en jafnvel persnesku teppin, lagði Ísabella til málanna, þau býsn skyldu nú samt verða þeirra býtin og skyldu taka af portúgölskum ómakið, skyldu taka þennan umba trúanlegan og greiða svo götur kristnihalds og aflafjár vestur undir þessum Hafsbotnajökli og miklu klakahellum, eða meinti hann trúu sína vera miklu meir útsuðvest þessi magnaði, ítalski portúgalafjandi frá Genúasæfaraborg mikla Miðjarðarflóa?

Þá hafði Kólumbi loks lært af reynslunni á langri þrautargöngu að fá til tunglfarar sinnar andlegan styrk og útfararfé, að minnast aldrei framar á rauðhausa, rauðskinna, vínlönd, saltfisk eða frumskóga, hvað þá heldur neinar klakahellur eða Tíli, það mættu hans vegna verða annarra Sjóla býtin og konungdæma þegar þar að kæmi, hvar mannkynssagan þá kynni enn að nema staðar um stund og útbýta einhverjum Good Bay; nei, Kólumbi minnist ekki á neitt slíkt framar, hvað þá neinn enn ónefndan Hudson Bay, heldur einungis á Asíugull og mánagull og dýrustu dúka, jafnvel þúsund og einum sinnum dýrari en allir Aladin-dúkar samanlagðir, að sækja mætti hnossin sjóleiðina, og ekki endilega leiðina ýkja svo löngu, og sum sé í vestur en enga í austur ægilöngu selflutninganna; og við leiðinni ekki ýkja svo löngu fann hann snjallt ráð, að hirt gæti fallegust rökin til handa hinni fróðleiksfúsu Ísabellu, að miða við mílu einhverja gamlaða og nógu stutta, sem nóg var úr að moða, að hrifið gæti drottningu með sér í margfeldisleik með sextíu mínútunum ginnheilögu, að fengi þá útkomu við hæfi, hæfilega fagurlega gráðulengd að margfalda með 360 gráðunum allra dýrlegustu véa, að hana þá grunaði að því minni væri jörð, eðlilega, og þá sjóleiðin til tunglsins að sama skapi styttri mjög en annars mætti ætla. Hitt er svo annað mál og sannaðist vel á Kólumba, sem á svo fjölmörgum fleirum ár og síð, að umba útreiknuðu æviverki, að eitt er að vera kapteinn í landi, annað aðmíráll á Haukadalsbót. Í öllu falli, trúlofaður var Spánn og settur upp Granada-hringurinn en sundruð Ameríka og gliðna nú álfur enn.

Við erum orðin heldur vígmóð, enda höfum stokkið langt yfir strikið og rönkum við okkur í fangi Ísabellu hinnar hjartahreinu og sanntrúuðu, og þó enn með Ísleif bundinn í báða skó, með annan fótinn í Skálholti, hinn í Herfurðu, var það ekki, og gæti þó hafa átt í selum fleiri; eða á hann ekki eftir að mjakast úr sporunum, annað hvort að hrökkva eða stökkva, eða varla hefur Ísleifur gengið endalaust fetið eitt fyrir fetið kringum einhvern einiberjarunn þarna langtum aftara í öldum; eða er ekki kominn tími til að verði biskup? Við súpum því ekki lengur hveljur af þessum aldalöngu hrakningum allt til Avignon né heldur veltum vöngum yfir hvar duttum út af brúnni í runnann, hvort heldur vorum uppi á Bifröst hillinganna Kúbu eða við dyrnar einhvers annars dýra fjarðar, verjum ekki tíma okkar í að leiðrétta sögunnar skekkjur svo ljósar sem þær mega ljósastar vera, þó fyrr megi nú vera - danskur húsgangur! Eða renna vötn þá ekki öll til Dýrafjarðar? Ekki nema það þó, Napóleonsvötn þó, ef við undanskildum Avignonvötnin stríð, eða hvað - þjóðlag hvers eða þyrnirunni? Fáskrúðsfjarðarskessanna?

Skál! kynnu hér sumir vilja segja eða hvort ég vildi ekki heldur þegja? - Gott og vel, skáldum þá ekki meira í þessar launhelganna eyður, hellum þessu í Atlantshafið eða kistuleggjum en búum okkur af alvöru undir glímu við nútíma guðfræði, sem sé sanna trúarbragðafræði eða hvað skyldum nú kalla hann Einbjörn, Tvíbjörn, Þríbjörn, Fjórbjörn allra þeirra miklu frelsunarfræða einhlítu nafni; eða hvað þeir annars skyldu verða margir páfar við að glíma í þeirri næstu lotu.

Væri ekki annars fremur við pláguna miklu að sakast en páfa? Sakast hver við hvern? Svari sá sem það mælti, mannkynssögufrelsarinn. Eða páfa hvers, páfa hvurs? Og hvað þó trúarbrögðin ýmisleg og alheimsfræði beri svo mörg að sama brunni, misvíð, misþröng, ellegar einungis þrívíð eða þaðan af þrengri - öll sólkonungdæmanna fræðin gullkálfa og dýrðarljóma, kornkonungdæmanna fræðin úlfalda og nálarauga, allur sægurinn tvívíðu pappírskonungdæmanna fræðin glímukónganna skjálfhentustu - svo bæri öll hin þröngu drottningarglímudæmin margræðu fræðanna Ísabellu og Ísleifs að leysa líka, eða hvað sýndist munu séra Jóni? Víst bannsett var plágan - eða hvað sagði ekki Jón þegar Kúba tók enn að svífa í hillingum yfir dýrðarinnar drottins dyrum, líkast sem á Aladdín-töfrateppi Ísabellu yfir öllu Karabíska hafi allt frá Mexíkóflóa til upptaka jarðnesku paradísar Kólumba, þá að vænta mætti yfir öllum Vesturindíum, þá öllum Vesturheimi, víðfeðmasta býtibúrinu þrætubókarlistarinnar:

Bannsettur, sá hreykir sér!

Og fórnaði þar með sjálfum lyklinum að dyrum alls Vesturheims, leiðsagnarinn, líkt og Kólumbi á sinn hátt týndi á augabragði í paradísinni miðri jarðnesku en aldrei mátti finna. Það var þá til einhvers, Jón, að ætla svo á sama tíma að endurreisa sjálft æðsta leiðsagnarráðið, hið æðsta þrætubókarþing!

Kennimaðurinn af dóminíkanska skólanum, má líkast til segja, þjóðréttarfræðingurinn, sem tók þó einungis upp lúið merkið hvar þóttist hafa fundið lykilinn og hugðist opna dyr skilnings á frumrótinni, á frumlistgrein allra höfundskapa og fræða, - listinni að telja, listinni að lesa, lesa í málið, lesa í mynd, lesa í lög jafnvel. Kveikja á gamla Aladín-lampanum, tendra dálítið ljós í miðaldamyrkri tímaskekkjunnar. Tylla sum sé fótum um stund á jörð og átta sig á þrívíða heimi en ekki einasta láta lesa yfir sér þúsund og ein guðslög, linnulaust liggjandi undir ólögum sólkonunganna endurborna Hansaveldis, þjarmandi að landi og lýð eins og æ krappari hvirfilbylur er að lokum bryti á bak aftur þrek allt og viðnám, líkt og á sinn hátt gerir geigvænlegt Dyrhólabrimið; þannig braut mafíunnar dollarabrimið niður þrekið, uppþvottavélin kornkonunganna, hvítfyssandi bárufaldar peningaþvættis og heilaþvættis, æ lengra byltandist yfir lönd og höf, æ krefjandist ráðrúms, aukins svigrúms og skálkaskjóls.

En strax settur stóllinn fyrir dyrnar með hinni al-praktuglegustu pomp, að mætti svo kennimaðurinn aldeilis sýna hve hreykt gæti sér! - Ella hvers væri mátturinn og dýrðin? kann Jón að hafa velt vöngum, með allt sitt hvítþvegið á hreinu, jafnvel beint út úr gamla lírukassanum, þvottavélinni sinni gömlu Medici eða Sicily, eða hvað. - Máttur sykurróubænda eða máttur sykurreyrs? Háborgara, lágborgara, öreigalýðs dýrðin hverra? Máttur Habsborgara-Jóna, dýrðin Kennedy-Jóna? Ella viskípresta einsamalla?

Svo oft leyndist strengur í brjósti, sem brast

við biturt andsvar, gefið án saka.

Enn þann dag í dag skilur ekki nokkur maður hvað leiðsögumanninum gekk eiginlega til; sagnfræðingar sem skoðað hafa málið ofan í kjöl og frá öllum hliðum aust til vest, krossa alla jafnt sem sólkrossinn umkringis sem allan hamar og alla sykurreyrssigð í bak og fyrir, standa ráðþrota. Þegar lögsagnarinn setti lögmanninn út af sakramentinu var vitanlega verið að skella skuld á enn einn óbreyttan Jóninn, en ekki að skellti skuldinni á sjálfan sig, séra Jóhannes, nú ellegar á Jón vin sinn Kennedy, fyrir ólæsis ólögin og hringlandis fararstjórn ferðakrifstofu sinnar og landlægt lepparæði síns vinar ríkisumdæmis. Heldur fordæmdi hann að lensku síns tíma sem nýjasta nútíma og allra passíutíma og fordæmdu reyndar saman í kór, hvítþvegnir báðir tveir út að eyrum, eins og gjarnan hefur verið aðals tíska allar götur síðan Jóhannes heitinn skírari var á dögum sá sem jós þann frá Nasaret og allir urðu alveg bet en allur lenskur aðall annar en Íslendinga og Gyðinga hefur fyrir lifandis löngu vanið sig af nema aðall páfaríkis, ef aðal skyldi mega kalla þann almenna herradóm alheimssafnaðar er valið hefur sér að vera ímynd og ígildi heimslíkama hér á jörð, sé rétt skilið - skyldi þó ekki vera að þetta séu kvíslir allt af sömu rótum? Djúpar eru ræturnar í öllu falli, hvar sem hnyðrurnar annars liggja, en fyrr má nú skera en láta stjórakljánna að eilífu fyrir stýrið vera. Guði sé lof að heita ekki Jón.

Er nema von að Jóni Sigurðssyni hafi þótt allur varinn góður er leigði sér íbúð í kóngsins Kaupmannahöfn en hefði sig lítt í frammi hér á alþjóðavettvangi, að ekki kallaði yfir alþjóð alla bannfæringu yrði honum á í messunni; óneitanlega harla langsótt hefði það þó mátt vera að setja hann út af brúnni verandi svo illa fjarri góðu gamni, verandi í raun réttri undir henni. Jón-Jóhannes-Ioannes-Yochanan - Guði að skapi að lyfti oki, er sjaldnast séra Jóni mjög að skapi, ekki fremur en þeir er beinlínis gætu vanað ok, líkt og til að mynda Dom Antonio de Castro Mayer er í krafti sinna frelsunarfræða hugðist vana óhræsis ólæsisok kornkonunga sinnar leppálfu mikla sólkonungdæmis, að fá mætti botn í þeirra ensku öld og bananalýðvelda hrófatildurs brúarsmíði.

Ein hreyfing, eitt orð, - og á örskots-stund

örlaga vorra grunn vér leggjum

Kennimaðurinn sá af dóminíkanska skólanum, má líkast til segja, hann Anton Jón biskup sem tók þó einungis upp merkið nafna síns á Kúbu, eða öllu heldur hugðist hnupla frá honum lyklinum, í krafti sinna öllu íhaldsamari frelsunarfræða. Þeir Castroar - sem voru þó eins og bræður, áttu rómanskan föður að bróður sem var þeim kær. Ekki skorti þá heldur mæður því þær reyndust ei færri vera en tvær. Voru látnir ganga menntaveginn eins og gengur, eins og þeir allflestir Nonnar og bræður, elsti bróðirinn varð stúdent 1901.

Lánið elti Jón en lét í friði mig. Lánsami Jón, ég bannfæri þig! kvað þó svo rammt við af Maríustóli Róms Lykla-Péturs. Kannski af því að Nonni bróðir var lærður í lögum og á lokaprófi varð númer eitt. Það má Guð vita og Grænhöfði. Og enn, líkt og kyrjandi viðlag í einhverri Jóns aðfararglímunni, aldarfjórðungi síðar, hreykir enn einn Jón sér hátt uppi á Bifröst miklu Péturs og Páls:

Lánið elti Jón en lét í friði mig. Lánsami Jón, ég bannfæri þig! Kannski af því að þar kom að, sem sagt, að Jón bað á laun hennar Bistu, þeir kölluðu hana það undir rós sem enn helst ekki má nefna, varla einu sinni að verpa mætti danskri dulrún í gamla purpuralita hreiðrið, að þá ekki sjái séra Jón eldrautt.

Er nema von að Jóni Þorlákssyni hafi þótt allur varinn góður er byggði stórhýsi sitt á rústum Starkaðar, þá gnótt var í hans hönd en aska í Einars. Voldug og hljóð reis þeirra verkmanna sól yfir múranna eggjum, óneitanlega dálítið stirð í sínum eilitla Hansaveldis anda, en Trójuandinn skín engu að síður í gegnum síðdórískan anda musteriseggjanna í ramma þakgaflsþríhyrnunnar með hinu ævaforna krítverska þaksperruminni sem þúsaldir og jónísk klassík hafa heimilað að meitla eða steypa í stein sem fersniðnar, kubbslegar trésperrutær væru, og neo-klassík á endanum að myndaði einskonar mynstur tanngarðseggja, líkt og hér; en hvergi gætir þó rótarhnyðranna. Eggjar Aþenu og sanngrískra Jóna birtast okkur á hinn bóginn í mjúkum lendum sjálfra Trójuhestanna, hvar Fiedas kann að hafa haft sín áhrif, sem og í voðfelldum fornklæðum þeirra höfðingjanna hvar standa fyrir miðjum stafni, og væru þó áhrifameiri í litum slík skartklæðin, líkt og Krítverjar förðuðu og svo Grikkir og þá líkast til Rómverjar. Þeir eru eðlilega ferðbúnir, Starkaður og Jón, ávallt viðbúnir, komi kallið, og hafa verið allt síðan húsið var byggt á fimmtán ára gömlum brunarústum Einars árið 1930. Undir gaflsneiðingunni öndvert við hestana bíður skip albúið að hrint verði úr vör út á Flóa með köppum og hestum um borð, bátsverjar að leggja síðustu hönd á búnað og reiða, og ætli Theódór sjái þá ekki um stýrið; í líki sakleysislegs masturs umvöfðu í seglið býr sjálfur Trójulykillinn, tréið, hurðarbrjóturinn, kannski öndvegissúlur einhvers konar, hver veit, sem þeir munu hafa í bakhöndinni ljúkist ekki að sjálfgefnu upp dyr á gagnstæðum brúarsporði Bifrastar miklu, langt, langt andspænis þeirra vökula austurglugganum, þessum þríhyrningslagaða, magnaða steinglugga aftan úr öld.

Guðmundur frá Miðdal hefur vissulega verið bundinn í margan skó, að ekki væri sagt hlekkjaður jafnvel, er honum var falið að móta veggmynd þessa svo áhrifsmiklu - er skyldi líka svo sannarlega vekja mögnuð áhrif skyldi einhver úr sunnlenskasta garði voga sér á ný. Vér erum rétt svo nýkomin út úr moldarkofunum, sem svo ljóslega má sjá á Stafnbúa Einars Jónssonar á horninu á apótekinu á móti hvar reigir höfuð upp móti himinbláma bankans skáhalt yfir öndverðu horni. Þegar Einar kemur honum þarna fyrir allnokkrum árum fyrr en Guðmundur verkinu sínu, er bankinn einungis holar, vandvirknislega höggnar grágrýtistóftir, brunarústir á tveimur hnípnum hæðum, með fyrstu Óskars bleðla útbrunna, má ætla, andspænis þá afgirtum grunni brunarústa dýrasta bletts á jarðríki listamanns nafna Ben. Hann er svo kyrkingslegur, Stafnbúinn Einars Jóns, að engu er líkara en sé að skríða upp úr jörðinni langt aftan úr öldum, brjóstkassinn allur samanfallinn og má þakka Guði fyrir að gjallarhornið, þó úr steini sé, sé ekki samanfallið líka. En hví reigir hann höfuð svo ofur hátt? Vitanlega er hann að koma út úr moldarkofunum, en hví svo ofur ofurhátt, hví svo afar hnakkakertur þó einungis lágreistar brunarústir bankans blasi við?

Svona gerðum við er við stigum okkar dans,

stigum okkar dans, stigum okkar dans,

Svona gerðum við er við stigum okkar dans,

snemma á steinsteypumorgni.

Hansagluggatjöldin eru ekki öll þar sem þau eru séð, gæti Einar hafa hugsað og næstum því verið bet þó ekki rímaði móti séð, sem á hinn bóginn hefði gert féð, jarmandi á gamaldags fæti ellegar þögult, eilítið virðulegra, á einhverjum nýtískulegri myntfæti. Nei, þeim eru engin slík tjöld í huga íslenskum listamönnum frekar en bankamönnum. Sama úr hvaða áttinni þeir koma, eða hvaðan þeim kemur féð, þeir geta ekki svarið af sér moldarkofann hvar hver og einn var eilíflega með hugann bundinn við annarra manna koppa, hvar þvegin voru þá líkast til einnegin nef í rökkrinu líknarbelgs við ljótan skjá og skolað úr hári; þeir kjósa því að setja markið hátt og horfa til hæðanna, jafnvel til himins, og þá ekki síður Einar Jónsson en hver annar, sannfærður um að bankinn byggi ofan á þegar safnað hafi nóg í sarpinn sinn hvar nú er á hrakhólum og bíður færis að komast úr sárustu kröggunum eftir brunann mikla 1915. Það er því rétt að líti nógu hátt, að nógu sé hnakkakerrtur, Stafnbúinn, að sjái jafnvel ofar listamannsins bankasýn hvar nú gljámosi grænkar á háreistustu Krítarsperrum.

Hann er samt svo kyrkingslegur, líkast sem nái vart andanum, og þó nú væri einmitt þess vegna, með fjórar heilar stórhýsishæðir yfir sér og þar á ofan hanabjálka og háturn Nathans & Olsens í hæstu himinhæðum þess tíma skýjakljúfa. Hann herpir því hornið að sér, eins og smjörið eina hann eigi eftir í askinum. Fyrir utan bókvitið, auðvitað, sterkasti maður á jarðkringlu, þannig séð. Þangað til hann áttar sig á að er einungis hornsteinn. Grágrýtishornsteinn til merkis um þjón sem var að skríða upp úr jörðinni, moldugur og kaunum hlaðinn og skal þó rísa undir meira mannvirki en nokkur hafði fyrr augum litið í þessum heimshluta, á brunarústum allra góðra vona Godthaab. Hann er vissulega merkisberi góðra vona og skal og hafa glöggt auga með öllum ískyggilegustu veðrabrigðum. Veit hann þó ekki enn hve máttugt auga á löngu síðar eftir að hvíla ofan á hans kolli og öllum rann en ekki bara á Jóni og Starkaði og París - og það máttugt líkt og sólkonungsauga ofan úr Þingholtsstræti hrífandi fegurð allra Austurstrætisdætra, hjúpað ryðfríum stálhjálmi í friðarins hvíta lit, með augað þó sem límt við hvert spor Jóns, hvort smjör eða mör séra Jóns væri að krukka með í kringum sitt augað, grunandi í sínum andanum ennþá fleira en augað Stafnbúans sem er einungis brynjað sínum gamaldags Hansahjálmi úr steini, mænandi upp og út í vest á sinni vaktinni, hvort nokkur væru praktugleg merkin um pompskotin ofan sundið Dums og Grænlands og þá aldeilis að væri ástæða til að blása í hornið, svo að jafnvel heyrðist um allan heim.

Hæ hó og jólabjöllurnar

þær óma alls staðar

svo undur hljómfagrar

Fegurð hrífur hugann meir ef hjúpuð er, líkt og sólkonungsaugun upp í Þingholtstræti nú hulin holum CIA-gruni hvítra jólabjalla hvar áður lágu eins og skimandi á stilkum grandvör augun á öllum strætis stofugluggunum, líkt og Austurstrætis eftirlitsaugað enn skimar í sínum gamaldags KGB-friðaranda. Ein hreyfing, eitt orð, - og á örskotsstundu, örlaga vorra grunn vér leggjum á óvæntum, hverfulum farandfundi, við flim og kerskni, hjá hlustandi veggjum...

Þeir voru ekkert mikið hvor fyrir annan á meðan voru og hétu en virtu líkast til vel það í fari hvors annars sem þeir mátu. Jóni leist illa landabrall Einars svo andvígur sem hann var sölum öllum á foldar fylgjum, hvað þá heldur gjöfum, en hefur áreiðanlega kunnað vel að meta hinn geysisnjalla verkfræðinginn í skáldinu, svo langt sem það mat annars hefur náð hjá Jóni, svo fremur lítt þenkjandi sem hann var á því sviði burðarþolsfræða. Á því leikur heldur enginn vafi að Einari hefur ekki þótt minna koma til hins mikla verkfræðingsvitsins Jóns en á hinn bóginn þótt hann að vonum heldur þurr á manninn og einatt dálítið sjónumhryggur, og ekki verið einn um það mat, ekki gert sér ljósa grein fyrir frekar en allur fjöldinn að undir skelinni brúarskáldsins bjó djúpur, víðsýnn hugur farandriddarans, albúinn í átök við allar þessa heims hrófatildurs vindmyllurnar, framsýnn í meira lagi á alla Bifrastar brúarsporða, ekki síður en bjó djúpskyggn hugur og reyndar rammskyggn undir skelinni hins verkfræðiskáldsins, að ekki væri sagt ægi margbrotnara og líkast til enn útreiknaðra burðarþols.

Svo sem sjá má á Jóns húsi og Starkaðar hvar París hvílir undir, blasir Rómanza þeirra við í öllu sínu kyrrláta veldi mót austurálum og Færeyja langt handan apóteksturns, engu líkara en riddarar þessir séu með krossmann sinn, án míturs en með hvassan bagal, í böndum - eða handaböndum? - sín í milli, hvor með sína Trójuhesta tvo til reiðar og skip albúið til krossfarar, komi kallið og knýi víkingasveit til brottfarar. Sameinaðir stöndum vér, sundraðir föllum vér, gætu þeir verið að stappa stálinu hvor í annan, svo styðjandi sig við krossmann sinn - skyldi þó ekki vera Theódór stýrimaður! - en Stafnbúinn niðri á apótekshorninu skimar í sínum, á sinn hátt hnakkakerrta, gamla anda upp útvest yfir bankann, ávallt viðbúinn að blása í hornið, fremja rómönzu sína, sitt víkingasveitarkallið, verði einhvers vart úr þeirri gagnstæðu áttinni.

Guðmundur og Einar eru börn síns tíma sem svo margir listamenn, en hver getur gert að því? Þeir bera þess menjar alla ævi hve skammt undan var ægilanga moldarkofaöld. Þeir eru bergrisinn holdi klæddur, en einmitt þess vegna skyldum við taka mikið mark á þeim, enda búa risar yfir miklum mætti. Verk þeirra fela í sér hlekkina sem er svo erfitt að brjóta af sér, en skulu þó brotna, einatt dálítið stirð verk í sínum þunglamalega anda, laus við síðari tíma naumhyggjufágun þó á sinn hátt vissulega megi á köflum ekki síður kallast offáguð. Naumhyggjan blasir reyndar við í sínum veldishæðum á bankanum handan við strætið, hvar síðari tíma marmaraviðbyggingu hefur verið mjög þröngt skorinn stakkurinn og loks kórónuð með fersniðnum, kubbslegum, nú mosavöxnum orðnum trésperrunum, er skyldu líkast til vaxa sem á ævafornan krítverskan máta út úr annars skýrt formuðum neo-klassískum musteriseggjunum þakskeggs bankans, þó engu að síður að ætla má séu einungis nýsprottið timbur frá tíma viðbyggingarinnar annars ekki svo lánlausu, ný fátækleg, mosagræn bót á ekki ýkja gömlu fati, studd af skærrauðum, líkt og krítversk ættuðum ryðvarnarfarða burðarjárna. Erró þræðir skemmtilega bil beggja, bergrisa sinna nákomnu og dverga naumhyggju æði fjarskyldari en engu að síður nánu þó. Hlekkjanna gætir hvergi en engu að síður mikils járnvilja, að láta hvergi fjötra sig né koma á sig böndum hugmyndalegrar sparneytni, hvað þá sárustu fátæktar. Hann skilur og horfist í augu við uppruna sinn en afneitar alls ekki. Þvert á móti veit hann að hann á allt sitt komið undir styrk bergrisanna er hann bera á herðum sér, og þá ekki síst Kjarval, sem er nú eiginlega barn allra tíma en engin séreign neins eins vitjunartíma fremur en einkaeign neins, á milli þess hann þreyr sitt höfrungahlaupið á baki brotnum álfum, dvergum, dvergrisum, mannálfum, enn ekki af baki dottinn í uppvaski miklu eftir mann og annan.